Ahiliğin Yayılma Alanı ve Azerbaycan

Ortaçağ'da Orta Asya'dan Balkanlara kadar Türklerin yaşadığı coğrafyalarda yaygın ve bu bölgelerin Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük öneme haiz olmuş Ahîliğin ortayaçıktığı ve şekillendiği ilk bölgelerden birinin de Azerbaycan olduğu kabul edilmektedir. X asırdan itibaren Ebubekir Hüseyin ibn Ali ibn Yezdanyar Urmevî (ö.944), Ahî Ferec Zencanî (ö.1065) ve diğer önemli Ahîlerin Azerbaycanda yaşamış ve etkinliklerini sürdürmüş olmaları, Ahîliğin bu bölgelerde yayıldığını kanıtlayan delillerdir. Ahîlik düşüncelerinin Anadolu Türkiyesi’nde yayılması ve burada etkin bir yapıya dönüşmesinde de Azerbaycan Türkleriönemli rol oynamışlardır. Nitekim, Ahîlik düşüncelerini sistemleştirerek güçlü ahî birlikleri oluşturup onların Anadolu'da ve diğer çoğrafiyalarda yaygın ve etkin hale gelmesinde önayakolan ve Ahî Evren lakabı ile bilinen Şeyh Mahmud Hoylu Azerbaycan'ın Hoy şehri doğumluydu. Bununla birlikte, ahîlik Anadolu’da güçlü bir örgütlenmeye ve etkin bir merkezekavuştuktan sonra da Azerbaycan’da varlığını ve nüfuzunu korumaya devam etmişti. Tarihi Azerbaycan topraklarında XIV-XVI yüzyıllara ait Ahî zaviyelerin (Bakü’nün Kürdehanı köyündeki Ahî Nurullah zaviyesi, Ermenistan’ın Eleyez köyündeki Ahî Tevekkül zaviyesi),türbelerin (Gence’deki Cömert Kasab türbesi), epigrafik yapıların (Bakü Kalesi’nin güney girişine kazınmış kitabe) ve Azerbaycan’ın sosyopolitik hayatında önemli rol oynamış şahısların (Ahî Mühammed, Ahî Yusuf, Şeyh İzzetin, Şeyh Sadreddin, Ahî Hanife, Ahî Hasan vb.) mevcudiyeti de bunu kanıtlamaktadır.