Memlûklerde Dört Mezhep Başkadılıklarının Kuruluşu ve İşleyişi

Asıl görevi şer‛î ahkâm üzere adaleti tesis etmek olan kadı, İslam tarihi içinde dinî, malî, idarî vb. görevleri de üstlenmiş olan ve vazifesi itibarıyla da devletin işleyişinin en önemli unsurlarından olan bir makamı temsil eder. Kadıların bağlı olduğu, onları tayin ve azleden ve bizzat halife / sultan tarafından seçilen makam ise başkadılıktır. İslam tarihi içinde Abbâsîler döneminde tesis edilmiş olan başkadılık,zaman içinde müesseseleşmiş ve İslam devletlerinin tamamında vücut bularak çok önemli bir fonksiyonu meydana getirmiştir. Başkadıların tayinleri esnasında bulundukları İslam ülkesinin ağırlıklı mezhebi göz önüne alınmıştır. Mısır ve havalisinde ikamet eden Müslümanların pek çoğu Şâfî olduklarından mütevellit başkadılar da Şâfî olmuşlar, onların kendilerine nâip olarak seçtikleri kadılar arasında da Şâfîler diğer mezhep kadılarına, Hanefî, Mâlîkî ve Hanbelî, sayıca üstün gelmişlerdi. Memlûkler döneminde ise Sultan ez-Zâhir Baybars tarafından, tarihte ilk defa olmak üzere, diğer üç Sünnî mezhep kadılarından da birer başkadı tayin edilmişti. Ancak aynı ünvanı paylaşan başkadılar arasında Şâfî başkadısı yetki, itibar ve kendisine bağlı vekiller bakımından diğerlerinden temayüz etmeye devam etmişti. Başkadılığın Şâfî mezhebinin tekelinden çıkartılıp diğer mezheplerden de başkadı tayinlerinin yapılmasının müspet sonuçları olduğu gibi menfî sonuçları da olmuş, farklı mezheplere mensup kadılar, zaman zaman birbirleriyle ihtilafa düşmüşlerdi. Memlûk sultan ve emîrlerinin pek çoğunun da Hanefî mezhebine mensup olması sebebiyle, onlar da bazen mezhep taassubuyla hareket etmişlerdir. Bazen sultan ve emîrler, İslam anlayışına uygun olmayan şekilde, adalet teşkilatının işleyişine müdahale etmişlerdir. Bu çalışmada Sultan Baybars'ın başkadılık müessesesi ile ilgili reformunun sebeplerini, Şâfî başkadısının görev ve yetkilerini, mezhep başkadılarının birbirleriyle olan münasebetlerini ve siyasi mekanizmanın başkadılık üzerindeki etkisini, dönemin kaynaklarını kullanmak suretiyle ele almaya alıp örnekleriyle açıklamaya çalıştık.