Hz. Ali Cenknâmeleri ve Bir Metin: "Esed ile Şâh-ı Merdân Cengi"

Dinî-kahramanlık anlatıları başlığı altında değerlendirilen Hz. Ali Cenknâmeleri, Arap-Fars ve Türk kültürel etkileşiminin en bâriz örneklerindendir. Cenknâmeler, muhteva bakımından Hz. Ali’nin İslâm fetihleri sırasında göstermiş olduğu kahramanlıkları, cengâverlikleri dile getirdikleri için Arap edebiyatı ile ilişkilendirilmektedir. İlgili türün bazı metin unsurları; mitolojik-efsanevî anlatı örgüleri ve olağanüstü motifleri ile Şehnâme’de bahsi geçen meşhur Rüstem ve onun kahramanlıkları ile bağdaşması yoluyla da İran edebiyatı ve kültürü ile etkileşimleri bakımından değerlendirilebilir. Cenknâme türü; Hz. Ali’nin dürüstlüğü, şecaati, Hz. Peygamber’e bağlılığı ve kahramanlıkları dolayısıyla övülen, rol-model alınan bir şahsiyet olması ve yeni girilen kültür dairesine mensubiyetin fetih, cihat ve İslâm’ın bayraktarı olmaya has göstergeler taşıması bakımından Anadolu sahasında XIII. asırdan günümüze dek sevilen, itibar edilen bir tür olagelmiştir. Hz. Ali’nin şahsında Türk’ün seciye ve ahlakını yücelten bu anlatılarla bağlantılı olduğunu düşündüğümüz ve incelemeye esas aldığımız metin, Millî Kütüphane Yazma Eserler Koleksiyonunda 06 Mil Yz Cönk 221 numarasıyla kayıtlı bir cönkte bulunmaktadır. Metin, nazım-nesir karışık bir eserdir. Bu çalışmada; ilgili metindeki “Hz. Ali’nin aslanla savaşı” motifi üzerinden “Siyer-i Nebi” ve “Havernâme” adlı eserlerde yer alan benzer motifler ele alınmıştır. Metinlerin, Hz. Ali’nin mitolojik ve efsanevî kimliği üzerinden oluşturulan bir anlatı örgüsüyle birleştiğini söylemek mümkündür. Elimizdeki metinde geçen savaş sahnelerinin ise kesin olmamakla birlikte tarihî tabakaları bakımından Hz. Ali’nin Hayber’in Fethi’nde göstermiş olduğu kahramanlıklarla benzer olduğu söylenebilir. Hem klasik edebiyatımızın hem de halk kültürümüzün ortak malzemesi olarak değerlendirilen Hz. Ali Cenknâmeleri, mezhebî taassubdan uzak bir anlatı üslûbuyla kaleme alınmış bütün İslâm âleminin saygı duyduğu Hz. Ali’nin mümtaz şahsiyeti etrafında teşekkül eden ortak anlatılardan olması bakımından birleştirici ve bütünleştirici bir hüviyet arz etmektedir.