MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ VE IRÈNE MELİKOFF’UN ÇALIŞMALARINDA DİN VE DEVLETİN SEKÜLERLEŞTİRME İŞLEVİ

Türklerin din ve kültür tarihleri üzerine dikkate değer çözümlemeler yapmış, Türk din, kültür ve edebiyat tarihçileri Mehmed Fuad Köprülü ile Irène Mélikoff’un yaptığı çalışmalar Türklerde dinsellik ile kültürün birbirlerinden ayrılma ya da birleşme durumlarını analiz etmişlerdir. Ancak din, kültür ve edebiyat alanlarında literatüre etki etmiş Köprülü’nün ve Mélikoff’un izahları 2000 sonrası dönemde yoğun eleştirilere maruz kalmıştır. Buna mukabil eleştiriler bu yazarların metodik yaklaşımlarına hiç değinmemiştir. Oysa, gerek Fuad Köprülü’nün gerekse de Irène Mélikoff’un eserlerini oluştururken takip ettikleri metotlar onlara din ve kültür alanlarını saptama, ayırt etme ve tanımlama olanağı sunmuştur. Bununla birlikte, Türk toplumunun dinsel alan ile seküler nitelikli kültür alanının nasıl inşa edildiğini, bu iki alan arasında kalan, daha doğru bir deyişle, iki alandan da beslenen unsurların isimlendirilmesinde nasıl bir yol izlendiğini bu kullanılan metotlar vasıtasıyla açıklığa kavuşturmak mümkün olmuştur. Bu Türkologların, eserlerine odaklanacak olan çalışma, Köprülü’nün bu girişimini kullandığı metodla mümkün kıldığını ileri sürecektir. Türk toplumunun din dışı kültürel alanının, Orta Asya Türk dininin kalıntılarından ya da dönüşümünden ortaya çıkartıldığı gösterilecektir. Buna mukabil bu toplumlara dışarıdan etki eden İslam’ın Köprülü tarafından Türk toplumlarının din alanını teşkil etmeye başladığı iddiası tahlil edilecektir. Orta Asya Türk inançlarını, tıpkı Köprülü gibi, Türk toplumlarının kökenindeki dinsel sistem olarak gören Mélikoff da bu görüşü paylaşacaktır. Ancak bu dini sisteme etki ederek onu zamanla dönüştüren bir İslam tesiri bulunduğuna ilişkin bakışın yerine onun çalışmaları daha ziyade devlete ama özellikle kurumsallaşmış yapıların etkisine odaklanacaktır. Bir diğer deyişle, kökende bulunan Türk inançlarının dönüşümü devletin veya kurumsallaşmış yapıların bunlar üzerine etkileriyle açıklanacaktır. Fransız Türkoloğa göre kimi zaman göçerlik, seyyahlar, tacirler, tarikatlar kimi zaman da medreseler ve devletler dinselliği biçimlendiren etkileri taşıyacaklardır. Alevi-Bektaşi ve Sünni topluluklar arasında yaptığı teolojik ayrımlar da böylesi kurumsallaşmaların getirdiği sonuçlar olarak değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Mehmed Fuad Köprülü, Irène Mélikoff, Devlet, Din, Sekülerleşme