ALİ ŞÎR NEVÂÎ’NİN “LEYLİ VE MECNUN” MESNEVİSİNDE DİNÎ TASAVVURLARIN “CAN” MERKEZLİ DEYİMLERİN OLUŞUMUNA ETKİSİ

Makale, Ali Şîr Nevâî’nin “Leyli ve Mecnun” mesnevisinde yer alan ‘can’ merkezli ifade leri, dinî tasavvurlar ve bunların dilsel-kültürel etkileşimi bağlamında artzamanlı bir analizle ele almaktadır. Deyimler, düşünceyi aktarmada kullanılan en işlevsel ve mecazî birimler olup, ait oldukları toplumların psikolojik, bilişsel, semantik ve dilsel-kültürel özelliklerini gösteren sabit kalıplardır. Bu kalıplar, bir milletin sosyal yaşam biçimini, manevi bakış açısını, kültürel değerlerini ve hakikatle kurduğu ilişkiyi yansıtan önemli unsurlardır. Hıristiyan, Yunan ve Türk halklarının hayata, ölüme ve cana (ruha) dair görüşleri egzotik bir dini birlik olarak anlatılmaktadır. Çalışmada “Eski Türkçe Sözlük’te” ve “Özbek Dilinin İzahlı Sözlüğü’nde” geçen “can” Sözcük biriminin anlamları yorumlanmıştır. Can imgesi, mi tolojik tasavvurlardan yararlanmak amacıyla klasik edebiyata girmiştir ve bedî sanatta kulla nılmasıyla birlikte jon naqdin ol- (can nakdin(i) al-), jon qoʻlgʻa tut- (can(ı) ele tut-), jon qushi uch- (can kuşu uç-), jon tarki (can terki), jon tarkini et- (can(ı) terk et-) gibi “can” merkezli deyimler oluşmaya başlamıştır. Tahlil edilen deyimler kaynağını, çok anlamlı bir karaktere sa hip olan “can” Sözcük birimindeki üç ana sözcükten (“ruh”, “hayat”, “güç-kuvvet”) almaktadır. “Hayat” kavramıyla oluşturulan deyimler nicelik bakımından çok olup temelde iki zıt anla mı içerir. Yani “dirilik” terimine karşılık “jonini bagʻishla-” (canını bağışlamak),“fidoyi jon” (fedâ-yı can), “jon ber-” (can ver-) gibi deyimler kullanılırken “ölüm” terimine karşılık “jon chiq-/joni chiq-” (can çık-/canı çık-), “jonin ol-” (canın al-), “jonlar qurboni qil-” (canlar kurban et-) gibi deyimlerden faydalanılmaktadır. “Ruhiyat” (maneviyat) temasına dayalı “joni shavq oʻtigʻa tush-” (canı şevk oduna düş-), “joni toza boʻl-” (canı temiz ol-), “jonig‘a oʻt sol ” (canına od sal-) gibi deyimlerle zihinsel ıstırap, korku, büyülenme, manevi arınma temaları üzerinde durulmuş ve “güç-kuvvet” kavramlarını öne çıkaran ibareler tahlil edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Ali Şîr Nevâî, “Leyli ve Mecnun”, deyim, deyimbilim, leksik anlam, derecelendirme, dilsel-kültürel, deyimsel merkez, can imgesi.