ŞAH İSMAİL DÖNEMİ PORTEKİZ-SAFEVİ İLİŞKİLERİ: ANTÓNIO TENREIRO’NUN PORTEKİZ ELÇİSİYLE ŞAH İSMAİL’İN SARAYINA SEYAHATİ (1523-1524)

Portekiz-Safevî temasları, tarihte ilk kez Afonso de Albuquerque komutasındaki Portekiz donanmasının Basra Körfezi’ne girip Hürmüz Krallığı’nı egemenliği altına almaya çalıştığı 1507 yılında gerçekleşti. Konumu gereği ticaret yollarıyla olan bağlantısı sayesinde limana uğrayan malların gümrük vergilerinden büyük gelir elde eden Hürmüz, Hindistan ve İran ticaret yolları arasında güvenli üsler inşa etmek isteyen Portekizlilerin dikkatini çekti. Şah İsmail’e vasallık vergisi ödeyen Hürmüz kralını boyunduruğu altına alıp Hürmüz Adası’nda bir kale inşaatına girişen Portekizliler, bu sayede Basra Körfezi’nin askeri ve ticari kontrolünü ele geçirmeyi başardılar. Şah İsmail’in, Hürmüz’den alınan gelirden vazgeçmek gibi bir niyeti yoktu. Her fırsatta Hürmüz üzerindeki haklarını hatırlatmaktan imtina etmediği gibi askeri anlamda Portekizlilerin adadaki faaliyetlerini tehdit etmekteydi. Diplomatik kanalları açık tutan Portekiz Krallığı, Şah’ın tehditlerini baskılamaya çalışmaktaydı. Çaldıran mağlubiyeti sebebiyle yaralarını sarmakta zorlanan Şah İsmail’in Portekizlilerle iyi ilişkiler kurmaktan başka tercih yolu bulunmamaktaydı. Hürmüz’den gelen vasallık vergisini alamasa da anlaşma yolunu seçen Şah İsmail, Basra Körfezi’nde başta İranlı tüccarlar olmak üzere halkının Arabistan topraklarına deniz yoluyla taşınmasını Portekizlilere kabul ettirdi. Kendisine isyan eden Mekran kralına karşı askeri yardım ile giriş Hürmüz olmak şartıyla ana ticaret limanı Goa’da İranlı tüccarların faaliyetine izin verecek sözü Portekiz’den aldı. 1522’de Hürmüz’deki Portekizli yetkililerin gümrüklerin kontrolünü devralması üzerine, Hürmüz kralı Portekizlilere karşı ayaklandı. Vasallık vergisini Şah İsmail’e teklif edip Portekizlilere karşı ondan yardım istedi. Fakat Hürmüz kralının aniden ölümü ve yerine geçen yeni kralın Portekizlilerle anlaşması üzerine ulaşan yardım işe yaramayınca Şah İsmail, Hürmüz’e giden kafileleri engelledi. Gelirini kaybeden Hürmüz kralı, Portekizlilere vasallık vergisini ödeyemedi. Neticede Hürmüz’ü Safevi baskısından kurtarmak amacıyla Portekiz’in Hindistan valisi D. Duarte de Menezes, müzakere yapmak üzere elçi olarak Baltasar Pessoa’yı Şah İsmail’in sarayına gönderdi. Bu bağlamda Portekiz elçisine İran yolculuğunda eşlik eden António Tenreiro’nun gözlemlerini kaleme aldığı “Itinerario..” adlı seyahatnamesinin İran ile ilgili kısmının Portekizceden tercümesi, PortekizSafevî İlişkileri ve İran’ı bir Portekizli seyyahın gözünden görmemiz açısından önemi haizdir.
Anahtar Kelimeler: Portekiz, Safevî, Şah İsmail, Albuquerque, Hürmüz.