KALKANDELEN HARABATİ BABA TEKKESİNİN SOSYO-KÜLTÜREL BAĞLAMI VE MEKÂNSAL GELİŞİMİ SOCIO-CULTURAL CONTEXT AND SPATIAL EVOLUTION OF KALKANDELEN HARABATI BABA LODGE

Harabati Baba Tekkesi Kuzey Makedonya’nın başkenti Üsküp’ün batısında, Kalkandelen’de (Tetovo) bulunmaktadır.Tekke, sosyo-kültürel işlevlere sahip kamusal mekânlarla, mahremiyet gerektiren ibadet ve yaşam mekânlarındanoluşmaktadır. Bu bağlamda, geniş ve ağaçlıklı bahçesi ile Balkanlarda benzer örneğine rastlamadığımız tekkeyi oluşturanyapılar şunlardır: İbadethane, Türbe, Şadırvan, Misafirhane, Askerihane, Fatma Evi, Derviş Evi, Büyük Çeşme ve Ahır.Bölgede önemli bir dini merkez olarak bilinen ve dervişleri sayesinde kültür-sanat alanında önemli bir yeri bulunanHarabati Baba Tekkesi, araziyi çevreleyen anıtsal dört giriş kapısı bulunan yüksek duvarlara sahip bir yerleşkedir. Buözellikleri ile Balkanlarda geniş kapsamlı ve dağınık mimari planlamanın Bektaşi Tekkelerinde geç dönemde de devamettiğini gösteren bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Zaman içinde değiştirilmiş, yok olmuş, ilave yapılarla gündelikhayata uyarlanmış durumu ile günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Bu makale kapsamında, Harabati Baba Tekkesiyerleşke ve yapılarının mekânsal örüntüsü tarihsel bağlamda ele alınmaya çalışılmıştır. Yerleşkenin karşılaştığı dönemselsosyo-kültürel farklılıklar ve mekânsal dönüşümler, yazılı kayıtlar, tarihi kaynaklar ve arşiv taramasından elde edilenbilgi, görsel malzeme, eski fotoğraflar, yapıdan gelen izler, karşılaştırmalı çalışma ve mimari gereklilik ölçütleri esasalınarak ortaya konmaya çalışılmıştır. Benzer dönem özellikleri ve yapı tipolojileri üzerinden yapılan karşılaştırmalıçalışmalara ve mimari gerekliliklere dayanarak peyzajı ile birlikte Tekke yerleşkesi ve içinde yer alan yapılar 4 dönemdeincelenmiştir. Harabati Baba Tekkesinin, tarikat ehlinin gittiği yerde bir tekke yaptırdığı inancına dayanarak, 958/1551yılında Bektaşi babası olduğu bilinen Sersem Ali Baba tarafından yaptırılmış olabileceği ve Tekkenin 16. yüzyılın ikinciyarısına tarihlenebileceği bir varsayım olarak kabul edilmiştir. Bu dönemde, 15. yüzyılın ikinci yarısında ise kasaba olanKalkandelen’in nüfusu yoğunlaşmakta, Müslüman nüfusu Bektaşi dervişlerinin yoğun faaliyetleri ile artmaktadır. Kuruluşdönemi olarak da tanımlanabilecek olan bu dönem, 18. yüzyılın ikinci yarısında, kaynaklarda ikinci bani olarak bilinenHarabati Baba’nın Tekkeye gelmesine kadarki süreç olarak kabul edilmiştir. İkinci dönem, Tekkedeki yapıları ihya etmesive yerleşkedeki imar faaliyetleri nedeniyle, Kalkandelen’de idareci olan Recep Paşa dönemi olarak düşünülebilir. 19.Yüzyılda Yeniçeri Ocağının lağvedilip Bektaşi dergahlarının kapatılmasıyla sürgün edilen ve kaçan dervişlerin Balkanlarageldiği ve Harabati Baba Tekkesinin, Recep Paşa ile oğlu Abdurrahman Paşa dönemlerinde askeri üs olarak kullanıldığıkaynaklarda belirtilmektedir. Pek bir bilgi sahibi olamadığımız üçüncü dönem ise, Recep Paşa’nın 1822’de ölümünden,1967’de yapılan kapsamlı bir restorasyon/onarım uygulamasına kadar geçen süreyi kapsamaktadır. Dördüncü dönem(1967-…) ise, geç dönem müdahaleleri ve ilk resmi restorasyon uygulamasını kapsamaktadır.