Sufi Gelenekte Keşkül-ü Fukara Kültürü ve Seramik Keşküller Üzerine İkonografik Bir Değerlendirme

Keşkül; tesbih, teber, âsâ, habbe, kemer, teslim taşı, tığbent, sancak ve cilbend gibi sufiliğin önemli objelerinden biridir. Rufaî, Kalenderî, Mevlevî, Bektaşî, Ni’metullâhiyye, Safeviyye dervişleri ve Rum Abdalları gibi çeşitli tarikatlar tarafından kibri yok etmek için kullanılan dilenme taslarına-çanaklarına “Keşkül” adı verilmektedir. Keşkül ile dilenme geleneğinin Hint kökenli olduğu bilinmektedir. Hindistan’da dilenme bir meslek olarak görülürken, İslam toplumunda dilenmek bir geçim yolu olarak kabul görmeyip hatta hoş karşılanmamıştır. Ancak dilenme, gerçek dervişlerin tasavvuf yolunda aşmaları gereken önemli bir basamağı oluşturmaktadır. Keşkül-ü fukara yapımında; Hindistan cevizi, maden, ahşap, cam ve seramik gibi değişik malzeme kullanılmıştır. Bu araştırmada ise, İslamiyet’te keşkül-ü fukara kültürü ve seramik keşküller üzerine ikonografik bir değerlendirme yapılmıştır. Keşküller; duruşuna göre dışa çekik, içe çekik ve düz ağız formlu, yuvarlak ve halka dipli, dışbükey ve küresel biçimli gövdelere sahiptir. Dışbükey gövdeli örneklerde iki, küresel gövdeli olanlarda ise üç kulp bulunmaktadır. İncelenen örneklerin tümü sırlı olup, süslemelerinde sır altı renkli boyama bezeme tekniği kullanılmıştır. Keşküllerin gövdelerinde; bitkisel, geometrik, figürlü süsleme ve yazı ibareleri dikkati çekmektedir. Ele alınan örneklerin yüzeyindeki bezemelerin taşıdıkları ikonografik anlamlarla, keşküllerin ne amaçla kullanıldığı paralellik arz etmektedir. İncelenen örnekler 17. yüzyıl ile 19. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Amacımız işlevselliğinin yanı sıra motif ve ikonografik konuları da üzerinde barındıran bu -tekke sanatı içerisinde önemli bir yere sahip olan- seramik keşkülleri ve İslam tarikatlarındaki dilenme kültüründe keşkülün önemini bilim dünyasına tanıtmaktır.