İran’da Muharrem Ayı Aşura Törenlerinde (Taziye) Kullanılan Litürjik Bir Malzeme: Hz. Hüseyin’in Sancağını Temsilen “Alem”

İslam âleminin her toplumunda derin bir üzüntü ve acıyla hatırlanan Kerbelâ Vak’ası, maalesef baştaHz. Hüseyin ve ailesi olmak üzere pek çok yakınının şehâdetiyle sonuçlanmıştır. Kerbelâ Vak’ası, hersene Muharrem ayında Aşure törenlerinde çeşitli etkinliklerle anılmaktadır. Çalışma konumuz, İranKazvin’de (İmamzade) Halime ve Amine Camii’nin içinde tespit edilen bir “Alem” üzerine olacaktır.Söz konusu alem, düzenlenişi ve kullanım amacıyla dikkat çekici bir malzeme olup, bu çalışmada Şiiinancın egemen olduğu coğrafyalardaki kullanımı ve ayrıca Türkiye’de Alevi inancında benzer birkullanım alanının olup olmadığı araştırılmıştır. Alem, çok sayıdaki alemin metal bir aksam üzerineyerleştirilmesi ve bir kolla taşınmasıyla meydana getirilmiştir. Büyük alemi oluşturan her bir alemüzerinde kitabeler bulunmakta olup alemlerin arasına da elinde kılıç tutan aslan, ejder, koç, keçi, horoz,geyik, tavus kuşu gibi hayvan figürlerinin yerleştirilmesiyle sembolik anlamlar da yüklenmiştir.Ele aldığımız alemler, meydana geldikleri alemlerin çokluğuna göre 4 m. genişliğine kadar ulaşmakta,törenler sırasında kumaş ve tüy gibi objelerle de süslenmektedirler. Araştırmamızda, konu aldığımızalemler ve benzerlerinin İran coğrafyasında aşura törenlerinde kullanıldığı ve dolayısıyla dasayılarının oldukça fazla olduğu ortaya çıkmaktadır. Tespitlerimize göre, alemler İmamzâde ve benzerikutsiyet atfedilen mekânlarda durmakta, aşura merasimlerinde alemi taşımakla görevli gruplar(desteler), alemi bu mekândan alarak tören yürüyüşlerinde taşımakta, halk da alemi hastalıklara şifavermesi gibi amaçlarla ziyaret etmektedir. Alemin liturjik kullanımını oluşturan tarihî arka planınabakıldığında, Kerbelâ Vak’ası’nda Hz. Hüseyin’in sancağını taşıyan Alemdarı Hz. Abbas’ın (kollarıda kesilmek suretiyle) şehit edildiği ve Hz. Hüseyin’i temsil eden sancağın da düştüğü bilinmektedir.Aşura törenlerinde taşınan alemin, yere düşen sancağı tekrar taşımak ve böylece Hz. Hüseyin’inmanevî olarak ölümsüzlüğünü ifade etmek üzere kullanıldığını söylemek mümkündür. Alemin, üzerindeyer alan kitabelerdeki ifadeler ve hayvan figürlerinin sembolik anlamlarının da desteğiyle Hz.Hüseyin’i temsil eden litürjik bir obje olduğu anlaşılmakta ve aşura merasimlerinde kullanılan kasımotağı ya da nahıl gibi diğer sembolik objelerle birlikte ritüel içinde önemli bir yere sahip olduğugörülmektedir. Aşura merasimlerinin düzenli bir şekilde icra edilmeye başlandığı XVI. yüzyıldan itibarenalemlerin yapıldığı, günümüze ulaşan ve müze koleksiyonlarında bulunan alemlerden anlaşılmaktadır.Alemlerin kullanılışı, tespitlerimize göre İran, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Azerbaycangibi Şia görüşünün hâkim olduğu coğrafyalarda görülmekte, Türkiye’de ise Alevi-Bektaşi inancındabu uygulamaya rastlanmamaktadır. Yalnızca Iğdır bölgesinde, el şeklinde (Pençe-i Alî Aba) aleminaşura merasimlerinde kullanılması bölgeye özgü bir ritüel olarak karşımıza çıkmaktadır. BöyleceAlem kullanımı, Şiî inancının hâkim olduğu coğrafyalar ile Türkiye’deki Alevi-Bektaşi inancındakiMuharrem ayı törenlerinde görülen farklılıklardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.